Historia miasta
W XVIII i XIX wieku nastąpił rozwój przestrzenny miasta na zachód i na południe. Śmigiel posiada typową, małomiasteczkową parterową architekturę. W śródmieściu występuje zabudowa kamienicowa, na ogół z wysokimi dachami krytymi ceramiczną dachówką, pochodzącą z I poł. XIX wieku. Stosunkowo dobrze zachowany XIX wieczny układ urbanistyczny miasta został wpisany do rejestru zabytków i podlega ochronie konserwatorskiej.
Nieodłącznym elementem śmigielskiego krajobrazu są wiatraki. Przez wieki stały dumnie na wzniesieniach okalających miasto, stanowiąc źródło utrzymania dla wielu mieszkańców śmigielskiej ziemi. Siłę Śmigla przez lata budowali przede wszystkim rzemieślnicy, z których najbardziej znani byli młynarze.
Śmigielskie koźlaki mają swoją legendę. Głosi, ona że w mieście było niegdyś 99 wiatraków i gdy kończono budowę setnego, jeden z pozostałych płonął w pożarze lub przewracał się od wiatru. Także nazwa grodu nie budzi wątpliwości co do jego młynarskich tradycji. Historycy upatrują jej związek ze śmigajem, czyli młynarzem lub też śmigami, czyli skrzydłami wiatraka.
Wiatraki bezpowrotnie zaczęły znikać z pejzażu Śmigla na przełomie lat 60 i 70-tych. Dziś dwa zabytkowe koźlaki stojące na wzgórzu przy wjeździe do miasta od strony Poznania, przypominają o dawnych, śmigielskich tradycjach. Są chlubą i symbolem Śmigla. Serwacy i Pankracy, takie nadano wiatrakom imiona, na obecnym miejscu stanęły w 1980 roku. Przywieziono je z Bronikowa i Kluczewa, gdzie wcześniej pełniły swoją młynarską powinność. Oryginalnymi elementami obu są kozły, sztembry, wały, palczaste koła, niektóre belki, a także kamienie młyńskie. Najstarsze części koźlaka przywiezionego z Bronikowa pochodzą z początku XVIII w., na jednym z jego elementów – mącznicy - widnieje nazwisko właściciela - Hoffmann oraz data – 1726. Boczne belki również zawierają wyryte daty i nazwiska, m.in. lata: 1809, 1831, 1832, 1862, 1871, 1874, 1855. Na drugim wiatraku jedna z belek zawiera napis E. Nuoe… i datę - 1857.
Na wzgórzu pod wiatrakami odbywają się letnie festyny. Wówczas budowle otwierają swe podwoje, a w ich wnętrzu, poza młynarskim wyposażeniem można obejrzeć także wystawy malarstwa i rękodzieła. Śmigiel, stanowi ponadto szczególne miejsce na Wielkopolskim Szlaku Wiatracznym, a Serwacy i Pankracy są jedną z jego perełek.
W 2008 roku wiatraki przeszły gruntowny remont: wzmocniono ich konstrukcje, zamontowano nowe skrzydła, wymianie uległy także zniszczone elementy zewnętrzne i wewnętrzne koźlaków. Z kasy miasta wydano na ten cel prawie 120 tysięcy złotych.
Archiwalne zdjęcie pochodzi ze zbiorów Pana Mariana Kubali - mieszkańca Śmigla
Wiatraki dziś. fot. Bogdan Ludowicz
Śmigiel był znaczącym ośrodkiem innowierców: arian i luteranów. W II poł. XVI wieku istniała w mieście duża gmina ariańska. Za ich czasów wybudowano szkołę ariańską, która cieszyła się sławą w całej Polsce. Luteranizm znalazł wyznawców wśród kupców i rzemieślników pochodzenia niemieckiego. Najbardziej znanym pastorem był Martin Adelt, autor kroniki miasta z 1741 r. Rozwojowi gospodarczemu miasta sprzyjało jego położenie przy ważnym szlaku komunikacyjnym prowadzącym z Poznania do Głogowa. Niegdyś w Śmiglu odbywało się 7 jarmarków w roku oraz cotygodniowe targi bydła.
W XVI w. w kilku stawach założono hodowle bardzo użytecznych w lecznictwie pijawek, które wysyłano do wielu krajów europejskich i azjatyckich - nawet do Chin. Śmigiel posiadał niegdyś bardzo obfite źródła zdrowej i smacznej wody. Dobrej wody używano do produkcji wybornego, znanego śmigielskiego piwa. Stara pieśń głosiła, że "Śmigiel leży na wzgórzu, tam pije się piwo z dzbanów...". Największy rozkwit Śmigla był związany z rozwojem rzemiosła i przypadał na lata 1580 - 1655. Od 1656 roku miasto zaczęło gospodarczo podupadać na skutek plądrowania go przez obce wojska oraz niszczycielskie pożary. Najgroźniejszy pożar miał miejsce w 1814 roku.
Śmigiel stracił możliwość rozwoju w latach 1854 - 1857, z chwilą wybudowania omijającej go linii kolejowej Poznań - Leszno - Wrocław. W roku 1900 oddano do użytku kolejkę wąskotorową, ale mimo poprawy sytuacji miasto już nigdy nie odrodziło się jako znaczący ośrodek gospodarczy.
